Paddenstoelen
Weetjes over paddenstoelen
Vooral in de herfst schieten de paddenstoelen uit de grond. Ben jij ook op zoek naar paddenstoelen en wil je leren hoe je deze kan herkennen? Of wil je weten welke paddenstoel bijzonder, giftig of veel voorkomend is?
Zwammen, schimmels, paddenstoelen?!
Is een paddenstoel een plant? Is een zwam hetzelfde als een paddenstoel? En wat is dan een schimmel? Er worden veel termen gebruikt als het gaat over paddenstoelen, tijd om daar wat helderheid te brengen.
Mycologie?
Het specifieke vakgebied dat onderzoek doet naar paddenstoelen heet mycologie.
Geen dier, geen plant maar een schimmel
Hoewel we paddenstoelen op de groenteafdeling in de supermarkt kunnen vinden is het geen plant. Maar ook geen dier. Een paddenstoel is het vruchtlichaam van een schimmel. Meestal leeft die schimmel onzichtbaar onder de grond of onder boomschors. Het netwerk aan schimmeldraden krijgt bovengrondse uitlopers waar paddenstoelen groeien en die zien we. De paddenstoel is vergelijkbaar met de vrucht van een appelboom: de appel. Alleen is de ‘boom’ in het geval van de paddenstoel niet zichtbaar.
Meer lezen? Kijk op de website van de Nederlandse Mycologische Vereniging! De roze items zijn geschreven voor kinderen, de gele voor leerlingen in het voortgezet onderwijs.
Pizza schimmel?
Zwammen en schimmels zijn hetzelfde. Synoniemen dus. Wetenschappelijk gezien hebben ze dezelfde naam: fungi. Inderdaad, daar komt ook de naam pizza funghi vandaan!
Paddenstoel = vrucht
De paddenstoel is de vrucht van de schimmel en vormt dus maar een klein deel van de schimmel. Iedere paddenstoel is dus een schimmel, maar een schimmel is niet perse een paddenstoel!
De paddenstoel, een echte held
Behalve Batman en Superman, kent de wereld nog meer superhelden. Namelijk: bodemschimmels. Deze helden herkennen we aan hun paddenstoelen. Zij zijn absoluut onmisbaar in onze natuur. Lees hieronder alles over waarom de paddenstoel de held van de herfst is!
Opruimers
Zonder bodemschimmels en zijn paddenstoelen zou het maar een rommeltje zijn. Met hun schimmeldraden ruimen ze organisch materiaal op, zoals bladeren, hout en dode wormen. Paddenstoelen zijn een soort stofzuigers! Meer dan 90% van de afbraak van de organische reststoffen gebeurt door schimmels. Zonder hen zou een bos in zijn eigen afval omkomen.
Voedsel maken
Het organisch materiaal zet bodemschimmels ook om in voedsel voor planten en andere bodemorganismen. Er zijn ook schimmels die echt samenwerken met bomen. Sommige bomen groeien daarom alleen in de buurt van deze bodemschimmels. De schimmel transporteert mineralen en water vanuit de bodem naar de boomwortels, in ruil voor koolstof en energie.
Anti-erosie
Wist je dat bodemschimmels ook een anti-erosie functie hebben? Hun kleverige draden houden gronddeeltjes samen. Zo zorgen ze er voor dat bij heftige regenval, de bodem op zijn plek blijft en niet zomaar wegspoelt.
Antibiotica
Bodemschimmels zijn een natuurlijke bron voor de mensen die medicijnen maken. De penseelschimmel kan bijvoorbeeld penicilline maken. Dat is een antibioticum dat schadelijke bacteriën in het lichaam kan bestrijden.
Hoe ziet een paddenstoel eruit?
Sommige paddenstoelen bestaan uit vier delen: de hoed, de steel, de ring en de beurs. Paddenstoelen verschillen in hoeveel en welke van deze delen ze hebben. Stuifzwammen bijvoorbeeld, hebben de vorm van een bol en missen de steel. Ook als paddenstoelen wel alle onderdelen hebben, zijn die niet altijd even goed te zien. Een heel bekende vorm paddenstoel is de plaatjeszwam met een hoed en steel:
Hoe groeit een paddenstoel?
Ze schieten letterlijk als paddenstoelen uit de grond! Zo zijn er geen en ineens zijn ze met héél veel. Maar hoe groeien paddenstoelen eigenlijk?
Speuren naar sporen
Onder de hoed van de paddenstoel zitten de sporen. De ‘zaden’ van een paddenstoel. Net zoals er in een appel ook zaadjes zitten: de pitten. Uit de sporen van de paddenstoel groeien lange witte draden: de zwamdraden. Heel veel zwamdraden samen noemen we een zwamvlok (of het mycelium). Uit de zwamdraden – onder de grond – vormen zich kleine bolletjes. Na een tijdje komen de bolletjes boven de grond, vouwen zich open en de hoed van de paddenstoel komt tevoorschijn.
Waar zitten die sporen?
Hoe de paddenstoel zijn sporen bewaart en verspreidt kan verschillen. De 3 belangrijkste groepen zijn plaatjeszwammen, buisjeszwammen en buikzwammen.
De plaatjeszwam bewaart zijn sporen op de lamellen in zijn hoed.
De buisjeszwam bewaart ze in hele kleine buisjes en laat ze daaruit vallen.
De buikzwammen hebben geen zichtbare steel of hoed en vormen sporen in de ‘buik’ van de paddenstoel. Als de sporen verspreid moeten worden barst de zwam open.
De sporen van alle soorten zwammen worden verspreid door wind, regen en dieren die van de paddenstoelen eten of de sporen in hun vacht of onder hun poten meenemen.
Een paddenstoel groeit anders!
De meeste planten en dieren groeien door middel van celdeling. Een ouder exemplaar heeft meer cellen dan een jonger exemplaar, net als bij mensen. Bij paddenstoelen werkt dat anders. Paddenstoelen groeien door middel van celvergroting. De cellen groeien door zich te verlengen of te vertakken. Een volwassen paddenstoel heeft ongeveer evenveel cellen als een jonge paddenstoel.
De cellen zijn buisvormig, en bij het groeien worden de buizen langer. Als een paddenstoel de grond uit komt, zuigen de buizen zich vol water. Zo wordt de paddenstoel steeds groter. Dit verklaart deels ook waarom er bij vochtig weer veel paddenstoelen verschijnen. Bij droogte verdampt het water. Dan kan de volgroeide paddenstoel weer even zwaar zijn als een vers, klein exemplaar. Hoe zwaar en hoe nat de paddenstoel is, ligt dus aan het weer!
Waarom groeien paddenstoelen vooral in de herfst?
In de herfst is de grond vaak nog warm, is er een relatief hoge temperatuur en is de grond vochtig, doordat het veel regent. Omdat een paddenstoel groeit door zich vol te zuigen met water, zijn dit ideale omstandigheden voor paddenstoelen om te groeien! Ook komt er in de herfst veel organisch materiaal beschikbaar. Een zwamvlok moet wel wat te eten hebben natuurlijk!
Als de herfst voorbij is en de paddenstoelen niet meer zichtbaar zijn, is de bodemschimmel nog wel aanwezig in de bodem. Namelijk in de vorm van een netwerk van draden, de zwamvlok (ook wel mycelium). Hij valt alleen niet of minder op. Er zijn dus eigenlijk het hele jaar door paddenstoelen, maar de meeste in de herfst. Zo kan je in de winter krulhaarkelkzwammen vinden en in de lente morieljes.
Superhelden, handige schurken en zelfs moordenaars!
Paddenstoelen zijn hoofdzakelijk in te delen in drie groepen: symbionten, saprofieten en parasieten. Deze drie groepen hebben een verschillende manier om hun voedsel te bereiken. Dat is weer van invloed op de plek waar de paddenstoel verschijnt. De ene paddenstoel leeft in harmonie met z’n gastheer, de ander ruimt het bos op en een derde kan zelfs een boom dood maken. Dat doen ze gelukkig wel pas als een boom al verzwakt is.
Symbionten
Sommige symbionten zijn mycorrhiza-paddenstoelen of mutualisten. Deze leven in harmonie (symbiose) met hun gastheer. De zwamvlok is vaak vergroeid met de wortels van de boom of plant. De boom levert suikers voor de zwam en de zwam levert voedingsstoffen voor de boom. Door de samenwerking zijn planten beter in staat om in minder ideale omstandigheden toch te overleven. Voorbeelden zijn eekhoorntjesbrood (bij eiken, beuken, dennen en fijnsparren) en de vliegenzwam (bij berken en dennen).
Een andere vorm van symbiose is commensalisme: de een heeft voordeel van de ander, en de ander geen nadeel van de een. Maar, en nu wordt het helemaal ingewikkeld: afhankelijk van de omstandigheden en het organisme waarmee ze samenleven, kunnen schimmels andere vormen aannemen. Zo kan een commensalist een parasiet of een mutualist worden, en omgekeerd. Als de gastheer dood is, en de schimmel verder gaat opruimen, wordt hij saprotroof (of saprofiet).
 |
 |
| Vliegenzwam, symbiont | Kleverig koraalzwammetje, saprotroof |
Saprotrofen (saprofieten)
De grootste helden onder de zwammen! Ze ruimen rottend organisch materiaal en dood hout op dat zich in de grond bevindt en zetten dat om in voedsel voor planten. Vaak zie je ze jaar na jaar op dezelfde plek terugkomen. De meeste paddenstoelen behoren tot deze groep. Voorbeelden zijn de parasolzwam, het kleverig koraalzwammetje maar ook de gewone champignon.
Parasieten
De naam zegt het eigenlijk al, ze leven ten koste van de gastheer. Deze zwammen vertonen zich vaak op bomen die al in minder goede conditie zijn. Ze vormen hun zwamvlok in het nog levende hout dat daardoor verzwakt en uiteindelijk sterft. Als de boom dood gaat kan bijvoorbeeld de specht uit het zachte hout een nest hakken of kunnen kevers er eitjes in leggen. Goed voor het ecosysteem in het bos dus. Voorbeelden hiervan zijn de dikrandtonderzwam (foto), de berkenzwam en de dennenmoorder.
De grootste is niet de blauwe vinvis…
Wist je dat het grootste organisme ter wereld niet de 30 meter lange blauwe vinvis is, maar de zwamvlok van de sombere honingzwam? Deze schimmel leeft in de Blue Mountains in Oregon, Amerika en beslaat nu maar liefst 965 hectare grond. Dit is even groot als 1920 voetbalvelden! Er wordt geschat dat deze schimmel tussen de twee- en achtduizend jaar oud is, maar ten minste 2400 jaar! Een flink bejaarde paddenstoel dus.
Het is een parasitaire schimmel die allerlei verschillende bomen doodt, waardoor het ook wel de ‘nachtmerrie van de bosbeheerder wordt genoemd. De schimmel zorgt voor groepjes eetbare geelbruine paddenstoelen die boven de grond groeien. In Nederland kan je hem ook aantreffen. Toch is deze paddenstoel in natuurlijke bossen die in evenwicht zijn heel zeldzaam, hij slaat vooral toe in productiebossen. Daar raken door de vele ingrepen de wortels beschadigd. Zo kan de sombere honingzwam via een zieke boom binnendringen, en vervolgens de gezonde buur-bomen infecteren.
Extreem giftige paddenstoel
Wist je dat één van de meest giftige paddenstoelen ter wereld ook in Nederland groeit? De Amanita phalloides of ook wel Groene knolamaniet. Zelfs het binnen krijgen van een heel klein stukje kan al dodelijk zijn, voor zowel mens als dier. Als er van deze extreem giftige paddenstoel gegeten wordt, treden tien uur erna pas verschijnselen op en kan er niets meer aan gedaan worden. Helaas bestaat er ook geen tegengif. Het aanraken is niet gevaarlijk.
Wereldwijd vallen de meeste slachtoffers doordat de Groene knolamaniet ook een witte variant heeft. Daarom wordt deze wel verward met champignonssoorten. Maar champignons hebben roze of bruine lamellen (plaatjes) en de Groene knolamaniet witte. Meer weten of de groene knolamaniet? Klik hier.
Bij het speuren naar paddenstoelen is het daarom altijd erg belangrijk dat je niet zomaar iets plukt, of in je mond stopt. Niet alle paddenstoelen zijn onschuldig! Wil je meer weten over kweken, plukken en eten? Lees dan verder!
Beleef een magische herfst
Ga deze herfst mee op ontdekkingsreis door de Nederlandse natuur! Download de gratis online herfstbundel die je helpt om te ontspannen in de natuur, meer te leren en de herfst optimaal te beleven. Je krijgt exclusief toegang tot inspirerende materialen om bomen en paddenstoelen te leren herkennen, kan je kennis testen met de herfstquiz en nog veel meer! Leerzaam en vooral heel leuk!
