De Hertogswetering: historisch en vogelrijk

Ten noorden van Oss dwars door polder stroomt de Hertogswetering. Een stroom die een ecologische verbindingsfunctie heeft gekregen in een prachtig open en hoofdzakelijk agrarisch gebied. Waterschap Aa en Maas is momenteel druk bezig met uitvoering van werkzaamheden on die functie ook mogelijk te maken. Het gedeelte Herpen-Korenbeemdweg is al een paar jaar klaar. Nu wordt het groene lint doorgetrokken tot aan Gewande. De Hertogswetering is nu dus volop onder de aandacht en zijn rijke geschiedenis, die dit gebied mede heeft gevormd tot het fraais wat het nu is, krijgt een mooie toekomst.

Voor meer artikelen over vogels in de polders rond Oss klik hier

Hertog Jan II van Brabant
De Hertogswetering wordt in geschriften voor het eerst genoemd in 1325, maar het begin was er al eerder. In de middeleeuwen werden de laaggelegen polders, de komgronden, steeds meer bedijkt tegen overstromingen van de Maas. Maar daardoor konden de polders hun water niet meer vrij laten afstromen naar de Maas. De bewoners vroegen in 1303 aan Hertog Jan II van Brabant toestemming om een afwateringskanaal te mogen graven naar Gewande en de inkomsten uit de gemeenschappelijke gronden te mogen gebruiken om de kosten te dekken. Als dank voor zijn toestemming kreeg dit afwateringskanaal de naam ‘Hertogswetering’. Waar het mogelijk was werden oude Maasarmen in de Hertogswetering opgenomen, want dat betekende minder graafwerk. De Maas liep in het begin van onze jaartelling zuiderlijker als nu: het Ossermeer is zo’n restanten van die oude Maasarmen. Bij Gewande werd het water via een sluis op de Maas geloosd, omdat de Maas daar lager ligt. Als de Maas hoog stond kon dat niet meer en ontstond alsnog wateroverlast. In 1942 sloot ook het Land van Ravenstein aan op de Hertogswetering. Tot dat moment waterde dat deel van de polders af via de Groote Wetering, die uitmondde in de oude Maasarm ten noorden van Haren. Sindsdien wordt de hele wetering van Grave naar Gewande Hertogswetering genoemd. Tegenwoordig staat er een groot gemaal in Gewande, zodat het water bij hoog water in de Maas toch de polder uit gepompt kan worden. En bij Grave en Beers zijn inlaatwerken, zodat bij laag water water uit de Maas kon worden ingelaten. Doordat het waterpeil in de Hertogswetering goed kon worden geregeld kon het ook een functie hebben in de Zuiderwaterlinie: een waterverdedingswerk van Bergen op Zoom tot Grave om ‘Holland’ tegen de Spanjaarden en Fransen te beschermen (met dank aan Henk Buijks, BHIC).

Een groen lint door de Beersche Maas
De Hertogswetering is in de provinciale plannen aangewezen als ecologische verbindingszone (EVZ) om gebieden te verbinden en voor soorten een betere leefomgeving te bieden. Voor vissen zijn er daarom verschillende passages gebouwd bij stuwen, die anders voor hen niet passeerbaar zijn. Er ligt er een bij de stuw bij de Oijense Hut. Waterschap Aa en Maas is al jarenlang bezig met de realisatie van de EVZ; al 18,4 km. is gedaan. Nu wordt er gewerkt aan de volgende 8 km. tussen Oss en Gewande. Voor een groot deel ligt hier naast de Hertogswetering de Roode Wetering, die in de plannen een belangrijke rol krijgt als verbindingszone. In de Hertogswetering wordt het waterpeil verlaagd en wordt meer rietgroei toegestaan. Het riet zal de kades sterker maken en tegelijk de waterkwaliteit verbeteren. De oevers van de Roode Wetering worden flauwer gemaakt, zodat er meer geleidelijke overgangen tussen nat en droog ontstaan, zodat waterdieren en vogels er makkelijker in en uit kunnen. Er zal her en der beplanting worden aangebracht, maar geen hoge bomen, omdat het gebied juist door zijn open karakter van groot belang is voor weide- en watervogels. Pogingen om de groene strook wat breder te krijgen zijn niet gelukt. Op het al gerealiseerde traject van 18,4 km van Ravenstein tot Kesselseweg is dat wel gelukt. Tegelijk zijn vier bruggen opgeknapt en passeerbaar gemaakt voor dieren zoals dassen, bevers en hopelijk ooit de visotter. Ook zijn er nestkasten gehangen onder de bruggen voor de grote gele kwikstaart, die graag broedt bij stromend water.

Vogelrijk
De vogelwerkgroep van IVN Oss telt al vanaf de 80er jaren in de winter de vogels op en rond de Hertogswetering. Toen al viel het op dat er ‘s winters veel vogels gebruik maken van de Hertogswetering, maar nog niet bekend was over hoeveel vogels gaat het en over welke soorten? Daarom wordt er iedere winter vier keer op een zondagochtend geteld, tegenwoordig vanaf de Oijense Hut tot de Kerkdijk/Kesselseweg in Nuland. Lopend langs de wetering worden de aantallen en soorten per traject tussen iedere brug geteld. Dat zijn vijf trajecten tussen de verschillende bruggen. Alleen bij zeer dichte mist en als de Hertogswetering dicht gevroren is, gaan de tellingen niet door.
In opdracht van Waterschap Aa en Maas heeft Jennifer Koelman de tellingen van 2001-2016 geanalyseerd. Gemiddeld worden er in 38 soorten geteld, met het maximum van 45 soorten in het seizoen 2008-2009. Per traject worden er 100den watervogels geteld, tot soms meer dan 1.000 in het laatste traject. In een winterseizoen kan het gaan om 8.000 tot 10.000 vogels. Opvallend is dat de aantallen in 4 van de 5 trajecten flink dalen. Voor een deel is dat te wijten aan wandelaars op de kades. Vooral in het eerste traject, Oijense Hut tot Kennedybaan, is de laatste jaren een wandelrondje Oss ontstaan. Tijdens tellingen is er bijna geen vogel meer te bekennen als er eerder een wandelaar is geweest. Alleen op het stukje Teeffelse Wetering, waar niemand kan komen, tellen we dan nog watervogels. En dat is jammer, want vanaf alle bruggen heb je een prima zicht op de Hertogswetering zonder de vogels te verstoren. Naar aanleiding van dit onderzoek verscheen er een artikel in het blad Land en Water. Daarin staat: ‘Steeds opnieuw ontstaan er discussies over wandelpaden en zelfs fietsroutes langs de Hertogswetering. Met deze tellingen is er een goed inzicht ontstaan welke delen van de Hertogswetering gevoelig zijn voor verstoring vanwege grote aantallen overwinterende vogels. Zo maakt het waterschap graag gebruik van de kennis en kunde van het IVN.’

De Hertogswetering is voor Brabant de belangrijkste overwinteringsplaats voor dodaars bleek uit tellingen in de jaren ‘80. Ze worden nog steeds geteld, maar de aantallen nemen wel af. Dat geldt niet voor kuifeend en smient. Een andere belangrijke overwinteraar is de wintertaling. Die neemt echter ook af terwijl er in Nederland een toename is. De krakeend is aanwezig in kleiner aantal, maar neemt wel snel toe zoals ook elders in Nederland.
Voor dit artikel hebben we de getallen van 2001 tot 2012 nog eens opgeteld. En dan blijkt temeer hoe belangrijk de Hertogswetering is in onze polders. Alleen al in de vijf trajecten van de Oijense Hut tot en met de Kerkdijk telden we liefst 199.000 vogels, verdeeld over 97 soorten. Het grootste aandeel wordt gevormd door de smient met een totaal van 71.000. Daarvan zit bijna de helft in het laatste traject.

Al met al kunnen we stellen dat de Hertogswetering met aangrenzende groene strook vanuit verschillende oogpunten, voor vogels, recreanten, cultuurhistorie en de biodiversiteit, een zeer waardevol gebied is.

IVN Oss, mei 2021
Voor meer artikelen over vogels in de polders rond Oss klik hier